Prof. Dr. Orhan Türkdoğan: Türk Sosyolojisinin Hafızası Sonsuzluğa Uğurlandı

2 Şubat 2024 Cuma günü, Türk sosyoloji camiası derin bir acı yaşadı. 96 yıllık ömrünü ilme, millete ve hakikate adayan duayen sosyolog Prof. Dr. Orhan Türkdoğan, Hakk’a yürüdü. Eyüp Sultan Camii’nde kılınan cenaze namazının ardından ebediyete uğurlanan Türkdoğan, ardında yalnızca akademik metinler değil, aynı zamanda fikrî bir miras ve sosyolojik bir hafıza bıraktı.

Gökalp Ekolünün Son Büyük Temsilcisi

Prof. Türkdoğan, sosyolojik düşüncesini Ziya Gökalp, Mümtaz Turhan, Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu ve Erol Güngör çizgisinde temellendiren, bu çizgiyi hem teorik hem uygulamalı çalışmalarla 21. yüzyıla taşıyan bir düşünce adamıydı. Onun sosyolojisi; yalnızca saha araştırmalarına dayalı gözleme ve istatistiğe değil, aynı zamanda tarihsel bilinç, kültürel bağlam ve millet olma şuuruna yaslanıyordu. Sosyolojiyi bir laboratuvar değil, bir millet inşa aracı olarak gören bu yaklaşımı, onu Türkiye’nin çağdaş sorunlarına millî perspektiften çözüm arayan özgün bir ilim adamına dönüştürdü.

Akademik ve Entelektüel Yolculuğu

1926 yılında Malatya’da doğan Orhan Türkdoğan, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde başladığı akademik serüvenine Atatürk Üniversitesi’nde devam etti. 1959-1962 yıllarında Malakanlar üzerine yaptığı saha çalışması ile sosyolojik yöntemle etnografi alanında özgün bir doktora tezi kaleme aldı. ABD, Almanya ve Türkiye'nin farklı bölgelerinde sürdürdüğü çalışmalarında daima yerel kültür, toplumsal yapı ve değişim süreçlerine dair empirik verileri teoriyle buluşturdu. Zira onun gözünde Türkiye, yalnızca modernleşen bir toplum değil; kültürel süreklilik ile toplumsal dönüşüm arasında sıkışan bir kimlik problematiğiydi.

Eserleri: Türkiye'yi Anlamanın Haritası

Prof. Dr. Türkdoğan’ın külliyatı, Türkiye’nin sosyal dokusunu anlamak isteyen herkes için vazgeçilmez bir başvuru kaynağıdır. “Doğu Anadolu’nun Sosyal Yapısı”, “Yoksulluk Kültürü”, “Doğu ve İnsan Sorunu”, “Güneydoğu Kimliği”, “Alevi Bektaşi Kimliği”, “Etnik Sosyoloji” ve “Türk Ulus-Devlet Kimliği” gibi eserleri, hem saha araştırmalarına hem de kavramsal çözümlemelere dayanır. Bu eserlerde Türkdoğan, yalnızca tespitlerde bulunmakla kalmaz, toplumsal yapının çözülmesine karşı kültürel direnç noktalarını da ortaya koyar. Onun “niçin milletleşme?” sorusu, aslında 1960’lardan günümüze Türkiye’nin yaşadığı kimlik ve aidiyet krizlerine yöneltilmiş bir entelektüel manifestodur.

Kurumsal ve Kültürel Katkıları

Atatürk Üniversitesi, Gazi Üniversitesi, Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü gibi pek çok kurumda yüzlerce akademisyenin yetişmesine katkı sunan Türkdoğan, akademik jürilerdeki tutumu, öğrencilerine verdiği metodolojik hassasiyet ve eser analizlerindeki derinliğiyle “hocaların hocası” unvanını fazlasıyla hak etti. 4500 ciltlik şahsi kütüphanesini Giresun Üniversitesi’ne bağışlaması, onun bilgiye olan vefasını ve ilme olan sadakatini gösterir. Türkiye Yazarlar Birliği tarafından 1995’te “Yılın Kültür Adamı”, 2008’de TBMM Onur Ödülü ve 2022’de Türk Dünyası Turan Yazgan Ödülü ile taltif edilen Türkdoğan, sosyolojik emeğini yalnızca akademik değil, aynı zamanda kültürel bir miras olarak gördü.

Türk Sosyolojisinin Belleği

Prof. Dr. Türkdoğan’ın eserleri, Türkiye’nin modernleşme, sanayileşme, göç, sağlık, etnik yapı ve din sosyolojisi gibi temel meselelerine dair derinlikli analizler sunar. Max Weber ve Durkheim gibi kurucu sosyologların kavramlarını, Türk toplumunun özgül koşulları içinde yeniden yorumlayan Türkdoğan, bilimsel evrensellik ile yerli gerçeklik arasında özgün bir sentez kurmuştur. “Kemalist Modelde Fert-Devlet İlişkileri” ve “Atatürk’te Millî Devlet Anlayışı” gibi metinlerinde ise, modern Türkiye’nin kurucu değerleri ile sosyolojik dinamiklerini sentezleyen dikkat çekici yorumlara yer verir.

Ölümsüzlük Bir Fikrin Yaşamasıyla Mümkündür

Prof. Türkdoğan’ın ardında bıraktığı miras yalnızca kitap raflarında değil; aynı zamanda akademik gelenekte, kamu politikasında ve entelektüel çabalarda yaşamaya devam edecektir. Millî kültürün sosyolojik haritasını çıkaran bu büyük düşünür, Türk toplumunun kimliğini anlamak ve anlatmak isteyen kuşaklar için bir pusula niteliğindedir. 

Ruhu şad, mekânı cennet olsun. Türk sosyolojisi bir çınarını, Türkiye ise münevver bir evladını kaybetmiştir.

Eserleri

1. Erzurum Yöresinde Tıbbi Tedavinin Sosyo-Kültürel Safhaları (1964)

2. Türkiye’de Doğum Kontrolüyle İlgili İnsan Faktörleri (1966)

3. Erzurum ve Çevresinde Sosyal Araştırmalar (1967)

4. Toplum Kalkınması: Teori ve Metot Yönünden Bir Araştırma (1968)

5. Salihli’de Türkistan Göçmenleri’nin Yerleşmeleri (1969)

6. Doğu Bölgesinde Halkın Sağlık ve Hijyenle İlgili Tutum ve İnançları (1970)

7. Erzurum Köylerinde Çiftçilerle Haberleşme Kanalları ve Yeniliğin Yayılması (1970)

8. Türk Sosyoloji Tarihinde Carle C. Zimmerman (1970)

9. Türkiye’nin Kalkınma Yolu: Sosyo-Ekonomik Sistem Tartışmaları (1970)

10. Türkiye’de Köy Sosyolojisinin Temel Sorunları (1970)

11. Ziya Gökalp Sosyolojisinde Bazı Kavramların Değerlendirilmesi (1970)

12. Beşikdüzü ve Dursunbey Bölge Monografileri: Karşılaştırmalı Sosyal Araştırmalar (1971)

13. Seçilmiş Bazı Yerli ve Göçmen Gruplar Üzerinde Sosyal Değişme Örnekleri (1971)

14. Malakanlar’ın Toplumsal Yapısı: Kars İlinin Üç Köyünde Bir Rus Etnik Grubun Sosyo-Ekonomik Araştırması (1971)

15. Doğu Anadolu’da Sağlık-Hastalık Sisteminin Toplumsal Araştırması (1972)

16. Toplumsal Değişmede Yeniliğin Yayılması Sürecinin Tarımsal Sektöre Uygulanması (1972)

17. Tarımsal Yenilik Tekniklerinin Yayılması: Federal Almanya Örneği (1973)

18. Doğu Köylerinde Sosyo-Ekonomik Farklılaşma (1973)

19. Batı Almanya’nın Bir Kentinde Türk İşçilerinin Sosyo-Ekonomik Yapısı (1973)

20. Doğu ve İnsan Sorunu (1974)

21. Yoksulluk Kültürü: Gecekonduların Toplumsal Yapısı (1974)

22. Türkiye’nin Kalkınma Yolu (yeniden baskılarla 1974, 1976, 1977)

23. Çağdaş Türk Sosyolojisi: Araştırma, Yöntem ve Teknikler (1977)

24. Toplum Kalkınması (1977)

25. Türkiye Açısından Özyönetim, Aydınlar, Sendikalar ve Siyasal Partiler (1977)

26. Kemalist Modelde Fert-Devlet İlişkileri (1977)

27. Sanayi Sosyolojisi: Türkiye’nin Sanayileşmesi Dün-Bugün-Yarın (1981)

28. Atatürk’te Millî Devlet Anlayışı (1981)

29. Aydınlıktakiler ve Karanlıktakiler (1982)

30. Millî Kültür, Modernleşme ve İslâm (1983)

31. İkinci Neslin Dramı: Avrupa’daki İşçilerimiz ve Çocukları (1984)

32. Sosyal Şiddet ve Türkiye Gerçeği (1985)

33. Max Weber: Günümüzde ve Türkiye’de Weberci Görüşler (1985)

34. Doğu Anadolu’nun Sosyal Yapısı (1987)

35. Değişme, Kültür ve Sosyal Çözülme (1988)

36. Bilimsel Değerlendirme ve Araştırma Metodolojisi (1989)

37. Niçin Milletleşme? Milli Kimliğin Yükselişi (1995)

38. Güneydoğu Kimliği: Aşiret, Kültür ve İnsan (1995)

39. Alevi Bektaşi Kimliği: Sosyo-Antropolojik Araştırma (1995)

40. Sosyal Hareketler Olarak Celali Ayaklanmaları (1996)

41. Türk Tarihinin Sosyolojisi (1996)

42. Etnik Sosyoloji (1997)

43. Sosyal Hareketlerin Sosyolojisi (1997)

44. İşçi Kültürünün Yükselişi (1998)

45. Ziya Gökalp Sosyolojisinin Temel İlkeleri (1998)

46. Kemalist Sistem: Kültürel Boyutları (1999)

47. Osmanlı’dan Günümüze Türk Toplum Yapısı (2002)

48. Gecekondu: İnsan ve Kültür (2002)

49. Aydın Sınıfın Anatomisi (2003)

50. Türk Ulus-Devlet Kimliği (2005)

51. İslami Değerler Sistemi ve Max Weber (2005)

52. Doğu ve Güneydoğu Kabile-Aşiret Yapısı (2005)

53. Ulus-Devlet Düşünürü Ziya Gökalp (2005)

54. İstanbul Gecekondu Kimliği (2006)

55. Toplumsal Yapı ve Sağlık-Hastalık Sistemi (2006)

56. Türk Toplumunun Kültürel Dinamikleri (2007)

57. Türk Toplumunda Zazalar ve Kürtler (2008)

58. Doğu ve Güneydoğu: Sorunlar ve Çözüm Yolları (2009)

59. Türk Toplumunun Tarihsel Kimliği ve Günümüz Sorunları (2009)

60. Günümüzde Karaman ve Hazar Türkleri (2009)